انحراف چشم (استرابیسم یا لوچی)

استرابیسم چیست؟

استرابیسم نوعی مشکل چشمی است که بر اثر آن چشم ها نسبت به یکدیگر وضعیت ناهمگونی پیدا می کنند؛ به این معنا که وقتی یک چشم مستقیم به سمت جلو نگاه می کند چشم دیگر به سمت داخل، خارج، بالا یا پایین چرخیده است. بعضی اوقات چشم چرخیده به وضعیت اصلی و مستقیم برگشته و چشم مستقیم از موقعیت خود خارج می شود. این ناهمگونی ممکن است واضح و همیشگی بوده یا فقط بعضی اوقات پدید آید.

استرابیسم در میان اطفال مشکل شایعی بوده و در حدود ۴ درصد کودکان آن را تجربه می کنند ولی ممکن است بروز آن در سنین بالاتر نیز دیده شود. شیوع این عارضه در پسرها و دخترها به یک نسبت بوده و گاهی شاهد ابتلای فامیلی هستیم؛ البته بعضی از مبتلایان هم سابقه چنین مشکلی را در فامیل خود ذکر نمی کنند.

استرابیسم چگونه اتفاق می افتد؟

هنگام دید دو چشمی طبیعی، هر دو چشم به یک نقطه نگاه می کنند و بخش بینایی مغز، دو تصویر دریافت کرده را ترکیب و به صورت یک تصویر سه بعدی درک می کند.

اگر به علت استرابیسم یکی از چشم ها از موقعیت خود خارج شود، دو تصویر متفاوت به مغز ارسال می گردد؛ وجود چنین شرایطی در یک کودک خردسال باعث می شود مغز به تدریج تصویر چشم منحرف شده را نادیده گرفته و تنها تصویر چشم مستقیم (چشم با دید بهتر) را بپذیرد. این امر بهتدریج سبب از بین رفتن درک عمق و دید دو چشمی کودک خواهد شد. متاسفانه در کودکان این اتفاق (حذف تصویر چشم منحرف) به سرعت رخ می دهد و چنین وضعیتی منجر به تنبلی چشم یا آمبلیوپی می شود. در بالغین اما چون مغز توانایی پذیرش یا دریافت تصویر هر دو چشم را پیدا کرده، قادر به حذف تصویر چشم منحرف نیست؛ به همین دلیل استرابیسم در بزرگسالان دوبینی ایجاد می کند.

آمبلیوپی

وضعیت طبیعی چشم ها در دوره کودکی امکان تکامل دید مناسب را فراهم می سازد اما وضعیت غیر طبیعی (مانند آن چه در استرابیسم دیده می­شود) سبب کاهش دید یا آمبلیوپی خواهد شد. در این شرایط، مغز تصویر چشم بهتر را تشخیص داده و تصویر چشم ضعیف تر (آمبلیوپیک) را حذف می­کند. این موضوع تقریباً در نیمی از کودکان مبتلا به استرابیسم اتفاق می افتد.

آمبلیوپی را می­توان با بستن چشم بهتر و تقویت و بهبود بینایی چشم ضعیف تر درمان کرد. همچنین اگر آمبلیوپی در سال های نخست زندگی تشخیص داده شود، درمان آن اغلب موفقیت آمیز خواهد بود ولی درصورتی که درمان آن به تاخیر بیفتد، آمبلیوپی وضعیتی دائمی پیدا خواهد کرد. نکته مهم آن که آمبلیوپی هر قدر زودتر درمان شود، دید بهتری برای کودک تامین خواهد شد.

علت استرابیسم

به دیواره خارجی هر چشم شش عضله چسبیده است که مسئول کنترل حرکات چشم هستند. دو عضله چشم را به سمت راست یا چپ می برند و چهار عضله دیگر مسئولیت حرکت چشم به سمت بالا و پایین و حرکات مورب چشم را برعهده دارند. برای تمرکز هر دو چشم روی یک نشانه مشخص، لازم است تمامی عضلات چشم با یکدیگر و با عضلات همکار چشم مقابل هماهنگ باشند. هر علتی که در این هماهنگی اختلال ایجاد کند می تواند منجر به استرابیسم شود.

در این مورد نقش کنترلی مغز بر عضلات چشم نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. بنابراین کودکان مبتلا به مشکلات مغزی از قبیل فلج مغزی، عقب افتادگی مغزی، هیدروسفالی و تومورهای مغزی اغلب دچار استرابیسم می شوند.

همچنین هر عاملی که منجر به کاهش بینایی شود مانند عیب انکساری، آب مروارید، صدمات چشمی و... می­تواند عاملی برای بروز استرابیسم باشد.

علائم استرابیسم

اصلی ترین علامت استرابیسم، چشمی است که در جای خود قرار ندارد. گاهی هم طفل مبتلا به استرابیسم، در نور آفتاب یک چشم خود را می بندد و زمانی با کج کردن سر خود تلاش می کند از هر دو چشمش استفاده کند.

در برخی موارد، استرابیسم به صورت خستگی شدید چشم و سردرد (در حین فعالیت های چشمی) و گاهی علائم فقدان یک دید عمق مناسب دیده خواهد شد.

بالغینی که دچار استرابیسم می شوند هم اغلب از دوبینی شکایت می کنند.

تشخیص انحراف چشم

لازم است کودکان در دوره شیرخواری و سنین قبل از مدرسه توسط پزشک خانواده، متخصص اطفال یا چشم پزشک معاینه و مشکلات احتمالی ایشان تشخیص داده شود. این موضوع بویژه در مواردی که عضو دیگری از خانواده مبتلا به استرابیسم یا آمبلیوپی است اهمیت بیشتری پیدا می کند.

در شیرخواران اغلب درک اختلاف بین انحراف ظاهری دو چشم از استرابیسم واقعی مشکل است؛ دلیل این موضوع آن است که در کودکان کم سن و سال، بینی پهن و چین پوست قسمت داخلی پلک سبب می شود هنگام نگاه به چپ و راست چشم های کودک منحرف به نظر برسند. این ظاهر استرابیسمی به تدریج و با رشد کودک بهبود می یابد؛ حال آن که استرابیسم واقعی ارتباطی با رشد کودک ندارد.

نکته مهم آنکه فقط چشم پزشک قادر به تمایز بین استرابیسم واقعی و کاذب است.

انواع انحراف چشم

ایزوتروپی (انحراف چشم به داخل)

ایزوتروپی به معنای انحراف چشم ها به سمت داخل بوده و شایع ترین نوع استرابیسم در شیرخواران است. کودکان خردسال مبتلا به ایزوتروپی هیچگاه از هر دو چشم خود بطور همزمان استفاده نمی کنند.

در اکثر موارد برای رفع ایزوتراپی، تراز کردن چشم ها، تامین دید دو چشمی و اجتناب از افت دید دائمی، جراحی زود هنگام ضروری خواهد بود.

در جریان این جراحی، میزان نیروی عضلات در یک یا دو چشم تنظیم می­شود؛ به عنوان مثال ممکن است عضله داخلی محکمتر را از محل خود جدا کرده و مقداری عقب تر به چشم وصل کنند. این کار اثر كِشنده عضله را تضعیف کرده و امکان چرخش چشم به سمت خارج را فراهم می سازد. بعضی اوقات نیز می­توان برای تسهیل حرکت چشم به سمت خارج، عضله خارجی را کوتاهتر کرد و به این ترتیب نیروی كِشنده آن را افزایش داد.

ایزوتروپی تطابقی

ایزوتروپی تطابقی شکل شایع ایزوتروپی است که بیشتر در کودکان دوربین ۲ ساله و بالاتر اتفاق می­افتد. کودک در سنین پایین، قادر است برای جبران دوربینی، تلاش تطابقی خود را افزایش دهد ولی این کار بطور مشخص سبب انحراف چشم ها به سمت داخل می شود. برای جبران ایزوتروپی تطابقی، کودک باید از عینک دو کانونی استفاده کند.

این نوع عینک، تلاش تطابقی را کاهش داده و می تواند چشم ها را به سمت وسط بیاورد. در برخی موارد هم استفاده از نوع بخصوصی از عینک های دو کانونی (که در شکل نشان داده شده است) ضروری است. گاهی هم بر اساس تجویز چشم پزشک می توان از قطره های چشمی و لنز چشمی مخصوصی بنام منشور (Prism) استفاده کرد. ورزش های چشمی نیز به اصلاح این حالت در کودکان بزرگتر کمک می کند.

اگزوتروپی( انحراف چشم به خارج) 

اگزوتروپی یا انحراف چشم به سمت خارج، نوع شایع دیگری از استرابیسم است. این حالت بیشتر زمانی اتفاق می افتد که کودک روی جسمی در دور دست تمرکز می کند. اگزوتروپی اغلب متناوب (Intermittent) بوده و به ویژه  هنگام خستگی یا استرس کودک بروز می­کند. در این نوع از استرابیسم، والدین اظهار می کنند کودک در مقابل نور آفتاب یک پلک خود را جمع می کند. اگر چه عینک، ورزش های چشمی یا منشور در این حالت نیز به چرخش چشم به سمت خارج کمک می کند ولی در اکثر موارد لازم است عمل جراحی صورت گیرد.

لوچی کاذب یا سودواسترابیسم

در این حالت ممکن است چشمان کودک به طور کاذب همگرا یا واگرا به نظر برسند در حالی که به واقع چشم‌ ها هم محور هستند.

حالت اول در نوزادان و کودکان کم سن شایع بوده و ناشی از پل بینی پهن یا وجود چین پوستی بین بینی و گوشه داخلی چشم است؛ این وضعیت با رشد ساختمان صورت به تدریج اصلاح می شود.

در حالت دوم که شیوع کمتری دارد، چشم ‌ها به طور کاذب انحراف به خارج دارند ولی در واقع این گونه نبوده و این تلقی ناشی از شکل خاص ساختمان صورت است. برای تشخیص استرابیسم و سودواسترابیسم از یکدیگر توصیه می ‌شود کودک تحت معاینه ‌های کامل چشم پزشکی قرار گیرد.

درمان استرابیسم

هدف از درمان استرابیسم، حفظ دید، مستقیم کردن چشم ها و بازگرداندن دید دو چشمی است. بسته به علت استرابیسم، درمان ممکن است به صورت تجویز عینک، برداشتن آب مروارید (کاتاراکت) یا اصلاح سایر علل زمینه ای ایجاد انحراف و یا تغییر دادن موقعیت عضلات نامتعادل چشم باشد. بعد از انجام یک معاینه کامل، چشم پزشک درمان مناسب اپتیکی، طبی یا جراحی را انتخاب خواهد کرد. در اغلب موارد بستن چشم بهتر برای تقویت بینایی چشم آمبلیوپیک نیز ضروری خواهد بود.

جراحی استرابیسم

لازم به ذکر است هیچگاه و در جریان هیچ نوع عمل جراحی، کره چشم از محل خود خارج نمی شود. جراحی استرابیسم در واقع ایجاد برش کوچکی در بافت پوشاننده چشم است که به چشم پزشک امکان می­دهد به عضلات زیرین این بافت دسترسی پیدا کند. این که کدام عضلات تحت عمل جراحی قرار گیرند هم بستگی به جهت چرخش چشم دارد. گاهی اوقات نیز لازم است هر دو چشم عمل شوند.

برای جراحی استرابیسم در اطفال، بیهوشی کامل ضرورت دارد ولی جراحی بزرگسالان با بی حسی موضعی نیز امکان پذیر است.

بهبودی پس از عمل استرابیسم سریع است و فرد اغلب ظرف چند روز به فعالیتهای طبیعی روزانه باز می گردد. بعد از جراحی، گاهی استفاده از عینک یا منشور نیز ضرورت پیدا می­کند. گاهی اوقات هم ممکن است اصلاح انجام شده بیشتر یا کمتر از مقدار مورد نظر باشد که در آن صورت انجام عمل مجدد ضرورت خواهد داشت.

در اغلب موارد توصیه می شود جراحی اصلاح استرابیسم هر چه سریعتر صورت گیرد زیرا شیرخوار به محض اینکه چشم هایش مستقیم شود امکان دید طبیعی و دید دو چشمی را پیدا خواهد کرد. از طرف دیگر لوچی چشم می­تواند بر اعتماد به نفس کودک نقش منفی داشته باشد.

همانند هر عمل جراحی دیگری، جراحی روی عضلات چشم نیز با عوارضی همراه است. این عوارض ممکن است شامل عفونت، خونریزی و دیگر عوارض نادری باشد که ممکن است به از دست دادن دید بیانجامد. با این حال، جراحی استرابیسم معمولاً درمانی بی ­خطر و موثر است و در عین حال هیچگاه جای عینک و یا درمان تنبلی چشم را نمی گیرد.

جمع بندی

• رشد کودک به خودی خود استرابیسم را اصلاح نمی کند.
• درمان استرابیسم هر چه در سنین پایین تر صورت گیرد، موثرتر خواهد بود.
• مستقیم کردن چشم­ها در هر سنی امکان پذیر است.
• درمان استرابیسم ممکن است بدون جراحی و با استفاده از قطره­ های چشمی، تمرینات چشمی و یا عینک انجام شود.
• در صورتی که درمان جراحی لازم باشد، هرقدر در سنین پایین تر انجام شود شانس تامین دید دو چشمی بیشتر خواهد بود.